ORHUN YAZITLARI  KÖKTÜRK BENGÜ TAŞLARI

Tonyukuk Yazıtı — Kül Tigin -Tegin/Tekin Yazıtı Kitabesi — Bilge Kağan Yazıtı — Kutluk-İlteriş Kağan yazıtı

Tarih:15.01.2024 – Yazarlar : Nihat Paran

İLTERİŞ KUTLUK KAĞAN YAZITI

Kutluk İlteriş Kağan yazıtları Türk” adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir. Yazıttaki ifadeler aynı Kül Tigin ve Bilge Kağan’daki sözler gibi ama babaları İlteriş Kutluğ Kağan tarafından söylendiği için Türk yazı tarihini daha da ileriye götürmektedir.

 

Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde 2022 yılında Orhun vadisine yakın Arhangay bölgesinde, Hangay dağlarının eteğindeki Nomgon vadisinde bilimsel kazı çalışmaları sonucunda keşfedilen İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nın kurucusu ve Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kutluğ Kağan’ın 7. yüzyıla ait yazıtında ön kısımda yer alan 19 satırın 12’si okunabildi. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırın henüz 12 satırı okunabildi. Bunlar sırasıyla; inek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti” kelimeleri okunabilmiştir.

ORHUN YAZITLARI – GÖKTÜRK DEVLETLERİ

1 . GÖKTÜRK ( KÖKTÜRK ) DEVLETİ ( 552 – 559 )

Göktürkler diğer bir adıyla Köktürkler tarihte TÜRK adıyla kurulan ilk devlettir. Avarlar içindeki Toles isyanını bastırıp Avarlara karşı isyan eden Bumin Kağan Tarafından kurulmuş ve İl Kağan ünvanıyla devletin başına geçmiştir. Göktürk Devleti’nin başkenti Ötüken’dir. Göktürk’lerin Bayrağı’nda Kurt resmi vardır. Bumin Kağan devleti doğu ve batı olarak ikiye ayırıp yönetmiş, doğuyu hükümdar Bumin Kağan batıyı ise kardeşi İstemi Yabgu yöentmiştir. Bu yönetim sistemine ise İkili Teşkilat denmiştir. 582 yılında Çin’in etkisiyle İşbara Kağan döneminde Batı ve Doğu Göktürk Devleti olarak ikiye ayrılmış, Doğu Göktürk Devleti’nin başında İşbara Kağan, Batı Göktür Devleti’nin başında ise Tardu Kağan bulunmaktaydı. Doğu Göktürk Devleti 630 Yılında, Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında Çin egemenliğine girip yıkılmışlardır.

2. GÖKTÜRK DEVLETİ ( KUTLUK DEVLETİ ) ( 682 – 742 )

Çin esaretinde olan Türkler bağımsızlık yıllarca isyan etmişlerdir. Türk tarihinde ilk bağımsızlık mücadelesi yada ayaklanması olarak bilinen Kürşat Ayaklanması en önemli ayaklanmalardandır. Kürşad ve 40 Çerisi 639 yılında Çin Sarayı’nı basmış Çin Hükümdarını ele geçirmek istemiş fakat başarılı olamamış Kürşat ve 40 Çerisi öldürülmüştür. Bu ayaklanmalardan sonra da ayaklanmalar olmuş başarılı olmamış ancak Kutluk Kağan’ın başlattığı ayaklanma başarıya ulaşmıştır. 682 yılında Kutluk Kağan halkı örgütleyerek isyan etmiş bu şekilde 2. Göktürk Devleti’ni kurmuştur. Kurtuluş Savaşı verilerek kurulan 2. Göktürk Devleti’nin bir diğer adı da Kutluk Devleti’dir. 2. Göktürk Devleti Ötüken merkezli kurulmuş daha sonra ise merkez Karakurum olmuştur. Kutluk Kağan Göktürk Devleti’ni ikinci kez kurduğu için Derleyen Toparlayan anlamına gelen İlteriş ünvanını almıştır.

Kutluk Kağan’ın danışmanı – Veziri; Türk Tarihi’nin ilk veziri ve İlk tarihçisi Vezir Tonyukuk’tur. Tonyukuk!a ayrıca Apa Tarkan ve Türklerin Bismarcı ünvanları verilmiştir. Kutluk Kağan öldüğünde çocukları Bilge ve Kültigin’in yaşları küçük olduğu için Kutluk Kağan’ın kardeşi Kapkan Kağan geçmiş fakat Bayırkulu isyanında bir bayırkullu tarafından öldürülmüştür. Kapkan Kağan öldürüldükten sonra yerine Kapkan Kağan’ın oğlu İnal geçmiş daha sonra İnal’ı tahtan indirerek Bilge Kağan tahta çıkmıştır. 2. Göktürk Devleti’nin en parlak dönemi Bilge Kağan Dönemi olmuştur. Bilge Kağan Kardeşi Kültigin ile birlikte tahta çıkmış ve devleti batın kısmını Kültigin yönetmiştir.

Orhun Yazıtları 2. Göktürk Devleti zamanına aittir. Orhun Yazıtları aynı zamanda Türk Tarihi’nin ilk siayasetnamesidir. Orhun Yazıtları Tonyukuk , Bilgekağan ve Kültigin adına dikilmiştir. Orhun Yazıtları Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi 38 harften oluşan Türklerin ilk milli alfabesidir. Ayrıca Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere ait destanlardır. Göktürkler Orta Asya’da kurulan en geniş topraklara sahip Türk Devleti ve Türklerde ilk parayı kullanan devlettir. Kendi adına para bastıran ilk Türk Türgişlerin Hükümdarı Baga Tarkan’dır.

Orhun Abideleri (Göktürk Yazıtları / Göktürk Anıtları)

Göktürk dönemine ait dikili taşlardır. Bengü taşlar, ‘ebedilik’ sembolü olan kaplumbağa kaide üzerine dikilmiştir.Türklerin ilk yazılı edebiyatlarına Bengü Taş Edebiyatı denir. Bengü Taş, ‘ebedi, sonsuz taş“ anlamına gelir.

Türk dili ve tarihi açısından oldukça önem taşımaktadır. Yazılı Türk edebiyatının ilk eseridir. Türk adının geçtiği ilk yazılı metinlerdir. Orhun Yazıtları arasında yer alan Bilge Kağan Yazıtı, Türk edebiyatının ilk söylev (nutuk) niteliği taşıyan eseridir. Bu taşlardan bazılarının üç tarafı Türkçe, batı yüzleri ise Çince yazılmıştır. Orhun Abideleri, Türk töresinin ve yüksek Türk kültürünün büyük vesikasıdır.

Orhun Abideleri’nde sosyal devlet anlayışını yansıtan ifadeler vardır: Çıgany budunug bay kıldım “Fakir milleti zengin ettim”…Orhun Abidelerinde Göktürklerin 12 hayvanlı Türk takvimini kullandıklarını gösteren ifadelere rastlanır: kony yılka yiti yigirmi “koyun yılının yedisi”…Orhun Abideleri, bugünkü Moğolistan sınırları içerisindedir. Orhun Abideleri, Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültiğin adına dikilmiş anıt mezar taşlarıdır.

Tonyukuk Anıtı

720-726 yılları arasında dikilmiştir. Anıtı diktiren ve üzerindeki yazıları doğrudan doğruya yazdıran Tonyukuk’tur. Tonyukuk, Türk hatıra edebiyatının ilk temsilcisi sayılır.
Tonyukuk Anıtı’nda Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu, İlteriş Kağan ve Kapgan Kağan zamanındaki savaşlar anlatılmıştır. Tonyukuk, 62 satırlık bengü taşında, içinde bulunduğu olayları sade ve sanatsız bir dille anlatmıştır.

Kül Tigin Anıtı

684 yılında doğan Kül Tigin, Bilge Kağan’ın kardeşidir. Kül Tigin, 47 yaşındayken Dokuz Oğuzlar’la yapılan bir savaşta ölmüştür. 7131’de ölen Kül Tigin adına kardeşi hükümdar Bilge Kağan tarafından 732 yılında diktirilmiştir.
71 satırdan oluşan yazıtta olaylar Bilge Kağan’ın ağzından anlatılmaktadır.

Bilge Kağan, Kül Tigin Anıtı’nda Göktürklerin birinci dönemdeki şevket devrini, daha sonra Çin’e nasıl tutsak olduklarını, bu durumdan nasıl kurtulduklarını ve Kül Tigin’in kahramanlıkla dolu hayatını anlatmıştır. Kül Tigin Anıtı, Türk edebiyatında sanatkârane üslupla yazılmış ilk eser sayılır.

Bilge Kağan Anıtı

25 Kasım 734’te ölen Bilge Kağan adına oğlu Tengri Tigin tarafından 735 yılında diktirilmiştir.
Bilge Kağan, Türk tarihinin en büyük hükümdarlarından biri ve Türk hitabet edebiyatının ilk büyük ismidir.
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıni taşlar üzerine kazıyarak yazan kişi Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın yeğeni Yollug Tigin’dir.

Orhun Abideleri’nin varlığından ilk defa söz eden Cüveyni yıllıklarıdır.
Orhun Abideleri, ilk defa Danimarkalı genel dil bilim profesörü W Thomsen tarafından 25 Kasım 1893’te çözümlenip okunmuştur.
Danimarkalı bilim adamı, abidelerde geçen “Tengri”, “Türk” ve “Kül Tigin” kelimelerinden hareketle abidelerin tamamını çözümlemiştir.
Orhun Abideleri’nin okunmasından sonra kitabelerle ilgili yayın yapan ilk kişi W. Radloff’tur. 19 Ocak 1894’te Kül Tigin Anıtı’nı neşretmiştir.
Türkiye’de Göktürk Anıtları’nı ilk tanıtan ve ilk metin neşreden kişi Necip Asım Yazıksız’dır.
1925’te Arap harfleriyle neşrettiği “Orhun Abideleri” adlı eserinde kitabelerin yazı çevirimi bulunmaktadır.

Yenisey Yazıtları

Yenisey Yazıtları: Kırgızlar tarafından 9.-10. yüzyıllar arasında dikilmiştir. Hiçbirinde tarih bulunmayan bu kitabelerin Orhun Abideleri’nden önce dikildiği söylense de bu iddia doğrulanamamıştır. Yenisey Yazıtları, 1722 yılında İsveçli Yüzbaşı Johann Tabbert Strahlenberg ve Doktor Masserschimidt tarafından Yenisey Nehri’nin yukarı mecrasında bulunmuştur. Strahlenberg’in 730’da Yenisey Yazıtları ile ilgili yayımladığı eseri, Batı ilim dünyasının ilgisini çekmiştir ve Orhun Abideleri’nin bulunmasına katkı sağlamıştır.

Etiketler: 1 . GÖKTÜRK ( KÖKTÜRK ) DEVLETİ ( 552 - 559 ), 2. Göktürk Devleti Ötüken merkezli kurulmuş daha sonra ise merkez Karakurum olmuştur., 2. Göktürk Devleti'nin bir diğer adı da Kutluk Devleti'dir., 2. Göktürk Devleti'nin en parlak dönemi Bilge Kağan Dönemi olmuştur., 2. Göktürk Köktürk Devleti Harita, 682 yılında Kutluk Kağan halkı örgütleyerek isyan etmiş bu şekilde 2. Göktürk Devleti'ni kurmuştur., 684 yılında doğan Kül Tigin, 7131’de ölen Kül Tigin adına kardeşi hükümdar Bilge Kağan tarafından 732 yılında diktirilmiştir., Batı Göktür Devleti'nin başında ise Tardu Kağan bulunmaktaydı., Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında Çin egemenliğine girip yıkılmışlardır., Bilge Kağan Anıtı 25 Kasım 734’te ölen Bilge Kağan adına oğlu Tengri Tigin tarafından 735 yılında diktirilmiştir., Bilge Kağan ile Kül Tigin'in babası İlteriş Kutluğ Kağan'ın 7. yüzyıla ait yazıtında, Bilge Kağan Yazıtı, Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere ait destanlardır., Doğu Göktürk Devleti 630 Yılında, Doğu Göktürk Devleti'nin başında İşbara Kağan, Göktürk alfabesi 38 harften oluşan Türklerin ilk milli alfabesidir., Göktürk Devleti'nin başkenti Ötüken'dir., Göktürkler diğer bir adıyla Köktürkler tarihte TÜRK adıyla kurulan ilk devlettir., Göktürkler Orta Asya'da kurulan en geniş topraklara sahip Türk Devleti, Göktürkler Türklerde ilk parayı kullanan devlettir., İLTERİŞ KUTLUK KAĞAN YAZITI, İşbara Kağan döneminde Batı ve Doğu Göktürk Devleti olarak ikiye ayrılmış, Kapkan Kağan'ın oğlu İnal geçmiş daha sonra İnal'ı tahtan indirerek Bilge Kağan tahta çıkmıştır., Köktürk Göktürk Devleti Haritası, Kül Tigin -Tegin/Tekin Yazıtı Kitabesi, Kürşad ve 40 Çerisi 639 yılında Çin Sarayı'nı basmış Çin Hükümdarını ele geçirmek istemiş, Kutluk Devleti Haritası, Kutluk Kağan Göktürk Devleti'ni ikinci kez kurduğu için Derleyen Toparlayan anlamına gelen İlteriş ünvanını almıştır., Kutluk Kağan'ın danışmanı - Veziri; Türk Tarihi'nin ilk veziri ve İlk tarihçisi Vezir Tonyukuk'tur., Kutluk-İlteriş Kağan yazıtı, Orhun Abideleri ilk defa Danimarkalı genel dil bilim profesörü W Thomsen tarafından 25 Kasım 1893’te çözümlenip okunmuştur., Orhun Abideleri’nin varlığından ilk defa söz eden Cüveyni yıllıklarıdır., ORHUN YAZITLARI - GÖKTÜRK DEVLETLERİ, Orhun Yazıtları 2. Göktürk Devleti zamanına aittir., Orhun Yazıtları aynı zamanda Türk Tarihi'nin ilk siayasetnamesidir., Orhun Yazıtları Göktürk alfabesi ile yazılmıştır., Orhun Yazıtları Tonyukuk Bilgekağan ve Kültigin adına dikilmiştir, ORHUN YAZITLARI  KÖKTÜRK BENGÜ TAŞLARI, TONYUKUK 62 satırlık bengü taşında, Tonyukuk Anıtı 720-726 yılları arasında dikilmiştir., Tonyukuk Yazıtı, Türkiye’de Göktürk Anıtları’nı ilk tanıtan ve ilk metin neşreden kişi Necip Asım Yazıksız’dır., Yenisey Yazıtları: Kırgızlar tarafından 9.-10. yüzyıllar arasında dikilmiştir.